Απολογισμός του έκτου συνεδρίου της Εταιρείας Συμβούλων Διαχείρισης  Πολιτιστικής Κληρονομιάς με θέμα «Η πολιτιστική διαχείριση στην  Ελλάδα: Παρελθόν, παρόν και μέλλον»

Δραγούνη Μήνα, Λεκάκης Στέλιος, Σακελλαριάδη Αναστασία

Το Σάββατο 4 και την Κυριακή 5 Νοεμβρίου 2023 πραγματοποιήθηκε το 6^ο συνέδριο της Εταιρείας Συμβούλων Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΕΣΔΙΑΠΟΚ) στο πολιτιστικό κέντρο 

Εικ. 1. Η αφίσα του συνεδρίου (σχέδιο: Αγγελική Σπυριδάκη)

ΡΟΜΑΝΤΣΟ (Αναξαγόρα 3, Αθήνα), με την ευγενική φιλοξενία του BIOS.
Καθώς το 2023 σηματοδοτεί τη συμπλήρωση μιας δεκαετίας από την  ίδρυση του σωματείου, πρόθεση μας ήταν η συζήτηση να επικεντρωθεί στις επιστημονικές και θεσμικές εξελίξεις στον  τομέα, στην τρέχουσα συγκρότηση του =πεδίου – ακαδημαϊκά και επαγγελματικά, στην κουλτούρα και τα εργαλεία της πολιτιστικής διαχείρισης στην Ελλάδα. σήμερα.         

                                                                                                                                                                                            


Διεθνώς, τόσο οι Σπουδές στην Πολιτιστική Κληρονομιά (Heritage Studies) όσο και η  Διαχείριση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Heritage Management) αποτελούν σχετικά  νεοφυή πεδία. Πόσο μάλλον στην Ελλάδα, όπου το ενδιαφέρον για την πολιτιστική διαχείριση  εμφανίζεται μόλις στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όπως μαρτυρά και η ίδρυση των  σχετικών προγραμμάτων σπουδών και πανεπιστημιακών τμημάτων. 
Είκοσι και πλέον χρόνια  μετά, φαίνεται να υπάρχει ακόμα ασάφεια και πολυσημία σχετικά με το τι είναι η πολιτιστική  διαχείριση και ποιος είναι ο ρόλος των ανθρώπων που ειδικεύονται σε αυτή. Παράλληλα, η  κοινότητα που συγκροτεί το επιστημονικό πεδίο είναι εξαιρετικά πολυσυλλεκτική και  πορώδης, γεγονός που δημιουργεί γόνιμο έδαφος για διεπιστημονικές προσεγγίσεις αλλά  ταυτόχρονα θέτει προκλήσεις ως προς την καθιέρωση μιας κοινής ταυτότητας.

Η «εγγενής» πολυ-επιστημονικότητα του πεδίου έγινε φανερή και από τις μελέτες που  παρουσιάστηκαν στο φετινό μας συνέδριο. Η πρόσφατη και εν εξελίξει έρευνα σε ζητήματα 

πολιτιστικής διαχείρισης φαίνεται να ενημερώνεται από θεωρητικές ιδέες, όρους και  μεθόδους από όμορα πεδία (από τις Πολιτισμικές Σπουδές, την Κοινωνιολογία, την  Ανθρωπολογία, τις Περιβαλλοντικές Σπουδές, τις Σπουδές Διοίκησης, τις Πολιτικές Επιστήμες κ.ά.), τις οποίες ωστόσο δεν εφαρμόζει αστόχαστα αλλά προσαρμόζει στα ιδιοσυγκρασιακά  χαρακτηριστικά του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς, ανταποκρινόμενη στις  σύγχρονες και δυναμικές ανάγκες των μνημείων και των ανθρώπων που τα περιβάλλουν. Γι’  αυτό και η Πολιτιστική Διαχείριση μοιάζει να βρίσκεται εγγύτερα στις Κοινωνικές παρά στις  Ανθρωπιστικές Επιστήμες (αν και τα όρια μεταξύ των δύο δεν είναι πλέον εύκολα διακριτά),  καθώς δεν μελετά απλώς τα υλικά κατάλοιπα και τα έργα της τέχνης αυτά καθ’ εαυτά, αλλά  εξετάζει τις αξίες, τις αντιλήψεις και την αλληλεπίδραση τους με τους ανθρώπους και τις  κοινότητες που τα περιβάλλουν. Και βέβαια, αυτή η παρατήρηση των σχέσεων μεταξύ  μνημείων και ανθρώπων συντελείται συστηματικά, με έρευνα στο πεδίο, αξιοποίηση ποικίλων  ποσοτικών και ποιοτικών μεθοδολογικών εργαλείων, συλλογή και ανάλυση εμπειρικών  δεδομένων που δείχνουν ότι πράγματι, και στην Ελλάδα, αναδύεται και σταδιακά  συγκροτείται ένας νέος επιστημονικός κλάδος (discipline).

Στο εφαρμοσμένο κομμάτι της Πολιτιστικής Διαχείρισης, η νέα γνώση σχετικά με τις  συμπεριφορές, τις αξίες, τις σχέσεις μας με το παρελθόν στο παρόν (ιδανικά) πληροφορεί τη  στρατηγική και τον σχεδιασμό των δράσεων για την προστασία, την ανάδειξη, την ανάπτυξη,  την εξισορρόπηση των αρνητικών και θετικών επιπτώσεων μιας παρέμβασης ή και μιας μη  παρέμβασης, τη συμμετοχή, την εκπαίδευση και την «κοινωνικοποίηση» της πολιτιστικής  κληρονομιάς¹. Στην πράξη, λοιπόν, και σε αντίθεση με διάφορες παρανοήσεις και  προκαταλήψεις, ο πολιτιστικός διαχειριστής είναι ένας επιστήμονας και επαγγελματίας που  βοηθά στη διαμόρφωση και στην τεκμηρίωση κοινωνικά ενήμερων αποφάσεων για το παρόν  και το μέλλον των πολιτιστικών αγαθών. Ταυτόχρονα, ο πολιτιστικός διαχειριστής δεν  ανταγωνίζεται και δεν υποκαθιστά σημαντικές ειδικότητες (όπως του αρχαιολόγου, του  αρχιτέκτονα, του συντηρητή κ.ά.) αλλά συνομιλεί και συνεργάζεται μαζί τους. Συνθέτει έτσι  μια συνολική εικόνα που εμπεριέχει πολιτιστικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές και  οικονομικές πτυχές της διαχείρισης των μνημείων, με απώτερο σκοπό το δημόσιο συμφέρον και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

¹ Βλ. επίσης Λεκάκης, Στ. & Πάντζου, Ν. (Επιμ.) (2020). Εισαγωγή στη Διαχείριση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς:  Μια κριτική επισκόπηση του πεδίου στην Ελλάδα. Εκδόσεις Ασίνη.

Οι εργασίες του φετινού συνεδρίου ανέδειξαν ποικίλες πτυχές της πολιτιστικής διαχείρισης,  συμπεριλαμβανομένων των θεωρητικών αναζητήσεων, των επιστημολογικών και  μεθοδολογικών προσεγγίσεων, αλλά και των προκλήσεων οργάνωσης, διοίκησης και  βιωσιμότητας, σε επίπεδο πολιτιστικών φορέων αλλά και ευρύτερα.

Η πρώτη ημέρα άνοιξε με τη συνεδρία «Πολιτική για τον Πολιτισμό», στην οποία η Δρ. Μαρία Σιεχατέ (Τεχνολογικό  Πανεπιστήμιο Κύπρου) μας μίλησε για τη σημασία της πολιτιστικής διπλωματίας στην  ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης πολιτιστικής πολιτικής. Στη συνέχεια, η συζήτηση εστίασε  στον ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς στην  περιφέρεια (Στ. Ρακιντζής). Στη δεύτερη συνεδρία («Πολιτιστική Διαχείριση στην Πράξη»),  ο αναπλ. καθ. Σταύρος Βλίζος (Ιόνιο Πανεπιστήμιο) και η επικ. καθ. Καλλιόπη Κοντιζά (UCL)  μας παρουσίασαν την πρωτοβουλία του «Δικτύου Μουσείων Ιονίων Νήσων» με στόχο τη  συνεργασία και την ανταλλαγή γνώσης μεταξύ φορέων. Στη συνέχεια, ο Δρ. Δημήτρης Πέττας  (Πάντειο Πανεπιστήμιο) μας παρουσίασε μια καινοτόμο θεωρητική πρόταση για την «από τα  κάτω» διαχείριση μικρών μουσείων, βιβλιοθηκών και αρχείων κατά το πρότυπο των «κοινών»  (commons). Τέλος, η κουβέντα στράφηκε στη διαχείριση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς  και στις εργασίες καταγραφής και προστασίας παραδοσιακών τεχνικών δόμησης του  νησιωτικού τοπίου (Δρ. Ελένη Λινάκη, ΕΜΠ, εικ. 2).

Εικ. 2 Στιγμιότυπο από τη  δεύτερη συνεδρία με θέμα  «Πολιτιστική Διαχείριση στην  Πράξη» (φωτό: Αθανάσιος Φοίβος Μπέρδος)

Στην τρίτη συνεδρία («Ειδικά θέματα Πολιτιστικής Διαχείρισης»), είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε για τις ηθικές και νομικές προκλήσεις της οριοθέτησης της τεχνητής νοημοσύνης  στην τέχνη (Δρ. Σοφία Μαρία Πουλημένου), τη συμβολή των μουσείων στη συμπερίληψη, στη  συμμετοχή και στην «ανθεκτικότητα» της πόλης και του κοινωνικού της ιστού (κ. Αλεξάνδρα  Τηλιγάδη), καθώς και για τις πρακτικές διαχείρισης σημαντικών αρχείων και συλλογών από  ιδιωτικούς φορείς, όπως τα μεγάλα τραπεζικά ιδρύματα (κ. Στέλλα Τσιαρβούλα).

Ακολούθησε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα την «Εκπαίδευση και Εργασία στη  Διαχείριση Πολιτισμού στην Ελλάδα» και συμμετέχουσες τις Δρ. Μάρθα Μιχαηλίδου,  επίκουρη καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δρ. Μήνα Δραγούνη, πρόεδρο της  ΕΣΔΙΑΠΟΚ και τον Δρ. Στέλιο Λεκάκη από το Πανεπιστήμιο του Newcastle (εικ. 3).

Η Δρ.  Δραγούνη σχολίασε τα αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας της ΕΣΔΙΑΠΟΚ το 2022, σχετικά  με την εκπαίδευση και την απασχόληση στην πολιτιστική διαχείριση στην Ελλάδα. Στη  συνέχεια, η Δρ. Μιχαηλίδου αναζήτησε την οργάνωση της ερευνητικής ορθοδοξίας στο Arts  Management μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή των σχετικών δημοσιεύσεων σε  διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Τέλος, ο Δρ. Λεκάκης, εκκινώντας από τις συζητήσεις του  πρώτου συνεδρίου της ΕΣΔΙΑΠΟΚ (Ιούνιος 2014), επανεξέτασε το ζήτημα του ρόλου του συμβούλου διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς στα επαγγελματικά και ιδιαίτερα τη στάση  της Διοίκησης απέναντι του.

Εικ. 3 Συζήτηση στρογγυλής  τραπέζης για την εκπαίδευση  και την απασχόληση στην  Πολιτιστική Διαχείριση (φωτό:  Αθανάσιος Φοίβος Μπέρδος)

Η πρώτη μέρα του συνεδρίου έκλεισε με την κεντρική ομιλία της Δρ. Εσθήρ Σολομών, αναπληρώτριας καθηγήτριας Μουσειολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Mε αφορμή τον  συλλογικό τόμο που επιμελήθηκε πρόσφατα², η Δρ. Σολομών μας μίλησε σχετικά με τη  διαχείριση των αρχαιοτήτων ως κομμάτι της «δύσκολης κληρονομιάς» της Ελλάδας του 21^ου αιώνα.

² Solomon, E. (Ed) (2021). Contested Antiquity: Archaeological Heritage and Social Conflict in Modern Greece  and Cyprus. Indiana University Press

Η δεύτερη ημέρα του συνεδρίου ξεκίνησε εξίσου δυναμικά με μια συζήτηση περί  στερεοτύπων, ρητορικών και ρητορειών στο πεδίο του πολιτισμού από την Δρ. Αναστασία  Σακελλαριάδη (UCL). Έπειτα τη σκυτάλη πήραν οι κύριοι Αθανάσιος Φοίβος Μπέρδος  (εξωτερικός συνεργάτης Εθνικής Λυρικής Σκηνής) και Νικόλαος Πλακίδας (ΟΠΑΝΔΑ), οι οποίοι μας  μίλησαν για τη συμβολή των πολιτιστικών οργανισμών στη συν-διαμόρφωση της πολιτιστικής  προσφοράς και πρόσβασης του κοινού στα πολιτιστικά αγαθά. Η συνεδρία ολοκληρώθηκε με  την εισήγηση της κυρίας Χρυσάνθη Κουτσουράκη, Διευθύντριας του Μουσείου Κώστα  Τσόκλη στην Τήνο. 

Στην τελευταία συνεδρία («Πολιτισμός και αστικό περιβάλλον»), η αρχιτέκτονας κ. Νεφέλη  Παπαδημητρίου, εστίασε, με άξονα το έργο της ΑΜΚΕ Cities in Balance, στην καθημερινή  σχέση του πολίτη με την πόλη και τον πολιτισμό ενώ η κ. Γωγώ Ελευθεράκη παρουσίασε την  πρόταση της για τη διεξαγωγή καλλιτεχνικών επιτελέσεων στον αστικό δημόσιο χώρο. Το  συνέδριο ολοκληρώθηκε με τη συμβολή νέων συναδέλφων – φοιτητριών της πολιτιστικής διαχείρισης από το ΔΠΜΣ «Διαχείριση Μνημείων: Αρχαιολογία, Πόλη και Αρχιτεκτονική». 

Συνολικά, οι εργασίες του συνεδρίου φανέρωσαν τη σημασία της περαιτέρω παρουσίας της  επιστήμης και της ειδικότητας μας στο πολιτιστικό έργο, φωτίζοντας ορισμένες από τις  προκλήσεις που αντιμετωπίζουν όσες και όσοι ασχολούνται και απασχολούνται στο πεδίο. Το  συνέδριο παρακολούθησαν δωρεάν (με προαιρετική συνεισφορά) περισσότερα από συνολικά  ογδόντα άτομα δια ζώσης και μέσω της ζωντανής ψηφιακής μετάδοσης στο κανάλι μας στο Facebook.   

                         
Την τελευταία δεκαετία, τα συνέδρια της ΕΣΔΙΑΠΟΚ λειτουργούν ως σημείο  συνάντησης ακαδημαϊκών και επαγγελματιών στον χώρο, από ποικίλες ειδικότητες αλλά με  κοινό μέλημα την προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ελλάδα.  Διοργανώνονται από την ομάδα της ΕΣΔΙΑΠΟΚ σε εθελοντική βάση και χρηματοδοτούνται  αποκλειστικά από τις συνδρομές των μελών της. Σχετικές δράσεις δικτύωσης και κατάρτισης,  σε συνδυασμό με το υπόλοιπο έργο της ΕΣΔΙΑΠΟΚ, όπως η έκδοση του επιστημονικού  περιοδικού ανοικτής πρόσβασης «Κριτικές Μελέτες για την Πολιτιστική Κληρονομιά»,  συνδράμουν τον σκοπό του Σωματείου να αποτελεί έναν κοινό τόπο αναφοράς για φοιτητές,  διδάσκοντες, ερευνητές και συμβούλους της πολιτιστικής διαχείρισης.

Ευχαριστούμε θερμά όλες και όλους του ομιλητές, το BIOS ROMANTSO για την ευγενική  φιλοξενία, την παραχώρηση εξοπλισμού και την τεχνική υποστήριξη χωρίς καμία οικονομική  επιβάρυνση για το Σωματείο μας, την ομάδα των εθελοντριών/των και όλες/ους τους  συμμετέχοντες που συνέβαλαν ώστε να έχουμε ένα ενδιαφέρον και παραγωγικό συνέδριο!

Η οργανωτική επιτροπή (αλφαβητικά): 

Δραγούνη Μήνα
Θανασούλα Λεωνή
Λεκάκης Στέλιος
Μπέρδος Φοίβος Αθανάσιος
Σακελλαριάδη Αναστασία
Σπυριδάκη Αγγελική
Τουλούπα Σμαράγδα
Χατζηανδρέου Κωνσταντίνος